O Entroido, por Taboada Chivite

Entroido, Antroido e aínda outras variantes, ven do latin “introitus” e é festa con raigañas antergas.

O Entroido (e tal verba usarase e non as outras, porque parece ser a que xurde literariamente máis cedo; xa nun documento leonés do XIII), abrangue un ciclo de 17 días que comeza dous domingos antes do antroido: Domingo Fareleiro ou das “trapalladas” como lle chaman en Untes (Ourense), Xoves de Compadres, Domingo Corredoiro, Xoves de Comadres, Domingo, Luns e Martes de Entroido e o Mércores de Cinsas, en que ten lugar o Enterro da Sardina.

Hai lugares de Ourense nos que principia o ciclo cunha “cencerrada”. Os mozos provistos de buguinas recorrían o pobo armando gran ruído. En Carballal (Lugo), van rapaces dentro de sacos, batendo latas, e en Larouco (Ourense), sae o grupo que chaman Morrión, tamén con latas, pandeiros e tobas. Se houbese morte recente, respetan a rúa onde acaeceu. En sitios perto de Ourense hai neste día roubo de cancelas, de apeiros de labranza... que se fai, asimesmo, noutras datas.

Pero en Laza, no aninovo, abriase un ciclo, recorrendo a “farándula”, que non é outra cousa que unha cencerrada, o pobo coa mesma algueirada. Tamén en Verín era o primeiro de xaneiro a data en que saía o cigarrón, e dende tal día permitíanse as máscaras.

O Xoves de Compadres, as mozas fan o reco, coresma ou lardeiro, nome iste derradeiro, que aparece no Arcipreste de Hita (El alférez de don Carnal que es jueves lardero). O lardeiro é un moneco de palla que argallan as mozas e visten con traxe roubado a un mozo. Corren o pelele polas rúas, namentras os xoves pretenden arrincarllo das mans. Pola contra, o Xoves de Comadres, son os mozos quen fan a lardeira co mesmo ritual de loita de sexos. Lardeiro e Lardeira quéimanse públicamente, ás veces con leitura dos Testamentos.

Existen aquí, según os etnólogos, elementos de moi variada raigame. Como rito fertilizante, facíase non hai moito en Bohemia, Tubingen e Austria; no Atlas Central, para avivecer a vexetación, rouba un mozo o espantallo que chaman “noiva do campo”.

O domingo intermedio entre un e outro xoves é o Corredoiro. A troula, principiada o Domingo Fareleiro, recrecía no Corredoiro. Vellos e mozos saen á rúa e botan aos transeungtes formigas cabalairas, farelos, fariña ou tisne. Hai comparsas e mascaradas e suben aos balcóns a enzoufar ás rapazas.

Nembargantes, o máis importante deste día na maior parte de Galicia, aínda que nalgures teña lugar en datas distintas, é o “Xogo das olas” ou “cachelas”, polo que en Allariz chámanlle a este domingo “Cacheleiro”. Homes e mulleres en roda tiran duns a outros as olas, con gran rechifla ao que a deixe caer.

En Xinzo de Limia (Ourense), onde presenciei o xogo, as olas eran varias e ían cheas de plumiñas que cubrían por completo a quen permitía que se rachase, obxecto entón de burla e de risa.

M. Caillo cre que se vencella a práctica cun rito que cita Strabón, na illa de Batz; Joan Amades considérao, na súa orixe, rito máxico para producir chuvia, e outros ceremonial fecundativo.

Difícil é resumir o conxunto folclórico dos tres días de Entroido: entremeses, pantomimas como arar a trerra con animais e arados roubados, embadurnarlle a cara á xente, incluso con betún, cinsa, sarrio ou bosta. Todo canto se dixo do Corredoiro, in crescendo. Días de louca rotura de niveis humanos; anulación de diferencias de sexo, orxía, transgresión de toda lei...

En Laza, Nocedo, Montebeloso, Oimbra, Larouco (Ourense), sae unha máscara, que en Laza chaman “Morena”: unha cabeza de vaca feita de madeira, simulando un animal bovino, que roma contra as mulleres.

Relaciona esta máscara coa que saía en Roma nas Kalendas de Marzo. Contra ela escribiu San Paciano no século IV o libro “Cervus” ou “Kervos”, e foi vituperada por San Eloi nun sermón do século VII. Con criterio paleoetnolóxico pode paralelizarse con pinturas prehistóricas que supóñense ceremoniais teriolátricos: máscaras híbridas, como o feiteiceiro da Cova dos “Trois Freres”.

Costume moi xeneralizado é a lectura de Testamentos. Constitúen unha áspera crítica dos aconteceme4ntos do ano na parroquia. Hai sitios, como Laza, que se leen o lus de Entroido; noutros, cando se destrúe o moneco que representa o Entroido.

Comeza de xeito como este de Grou (Ourense):

E ven logo unha burla ríspida dos feitos máis coñecidos do ano, aparte de sorna contra vicios ou chatas de persoas, p.e. aos coxos déixalle pernas; aos xordos, orellas, aos calvo pelo. Versos improvisados cáseque sempre, sen medida fixa, e con reiteracións paralelísticas.

Teñen os “Testamentos” vella aboenza. En traballos encol do tema xa sinalei que o “Testamento de animais” aparece no século IV con “Testamentum porcelli”, que publicou D´Ors. Esta mesma intención censoria amóstrase en “Le Petit” e “Le Gran Testament”, de Villón, e no “Testament de l´ane”, de Ruteboeuf. Na Biblioteca da Real Acadenia Galega, e por noticia de Xoan Naya, recollín o “Testamento da Pulga” e o “Testamento do carpinteiro”, que figuraban no Ms. de “Poesías Populares Gallegas”, Beade, 1879. Estes actos de censura pública, con carís de verdadeira saturnalia, téñense explicado como de función catártica.

Máscara de indubidable interese é o “Cigarrón” verinense, “Peliqueiro” de Laza e variantes en amplo ámbito de Galicia (irrio, pantalla, farricoque, axouxeiro, murrieiro, charrúa, choqueiro...).

Viste o “cigarrón” ou “peliqueiro” chaquetiña curta con galóns, calzón branco cuberto de flecos e borlas de cor, pañoleta regalo da noiva, chocas ao cinto e careta de madeira cunha especie de mitra, metálica, pintada de vivas cores; na mitra leva un motivo, de ordinario, zodárico. Empuña o “zarrapo”, semellante ao mallo, formado por mangueira de pau e pértigo de coiro; con el bate aos transeúntes.

Risco e Bouza Brey, que estudiaron a máscara, asínanlle orixe prehistórica de sentido máxico, e ritual axuntado a prácticas de relixión primitiva.

O Entroido, espantallo que nalgúns sitios se pon nun punto cimeiro do pobo, quéimase o martes ao findar a festa. Hai lugares nos que o entregan a un matrimonio estéril con fin fecundativo. En Seixalbo somente a cabeza; o resto, quéimase. Chámanlle Meco noutras comarcas. A queima vai precedida, ás veces, de bulleira cencerrada O Meco foi tamén impúdica víctima de venganza popular sobre o que escribiu o P. Sarmiento o “Discurso sobre el origen de la voz Meco”, voz á que Ares Vázquez lle asigna berce indoeuropeo, que deu o “Mego” da epigrafía latina.

De simbolismo igual na súa orixe é o Enterro da Sardina, pero con moitas aculturacións posteriores. Celébrase o mércores de Cinsa. Recorre o pobo un cortexo extrañamente vestido con faldas de mulleres e traxes farrapentos. Outros simulando cregos e sancristáns; uns con caldeira, finxindo o incensario, chea de xofre, cascos de cabalo e goma ardendo; outros cunha choca facendo de campaíña. Levan un moneco ou un ataude. Len o “Testamento” ou “Sermón” e, ao cabo, tiran ao río o moneco en medio de bulreiro pranto.

A morte e o enterro do Entroido insírense polos etnólogos na loita entre o Inverno e o Verán, seguidos da expulsión do Inverno e instauración da Primavera. O lanzamento do moneco á auga, con pranto e cantares alusivos, lembra o pelele que as vestales de Roma tiraban ao Tiber –senes- en rito catártico, ou a expulsión da cidade, o 15 de marzo, de “Anna perenna”, simbolizando o ano transcurrido.

Hai que ter en conta que o ceremonial da vexetación xurde en varias datas: o roubo de apeiros e cancelas con atrancamento de camiños, a loita de xinetes e corrida de galos que tamén se fan nestes días en Galicia, as pullas, como en Santos Inocentes, e a rotura de niveis con igualdade de sexos e orxía aguixan a fertilidade. Xa se dixo que “os escesos cumpren un papel preciso na economía do sagrado”.

Pero teñen estes rituais algo máis que un sinxelo simbolismo fecundativo. Poderiamos resumir os feitos devanditos cunhas palabras de Caro Baroja: “En última instancia, el Carnaval parece una reelaboración de viejos rituales que tienen un carácter sistemático y que sobrepasa en significado a lo que se llamaban ritos de fertilidad”.